Polska muzyka współczesna

WOTOLD LUTOSŁAWSKI

Utwory polskich kompozytorów współczesnych weszły na stałe do repertuaru muzyki światowej, wywierając wpływ na jej kształt i rozwój. Wysoki poziom i trudna do przece­nienia wartość artystyczna muzyki polskiej jest zasługą wybitnych indywidualności kompozytorskich. Należy do nich Witold Lutosławski (1913-1994),  laureat wielu znaczących nagród i wyróżnień.

Utwory Lutosławskiego odznaczają się oryginalną techniką kompozytorską i mistrzowską instrumentacją.

Witold Lutosławski

W swej twórczo­ści artysta stale poszukiwał nowych środków wyrazu i wypracował własny styl kompozy­torski. Początkowo nawiązywał do neokla­sycyzmu (np. Wariacje symfoniczne, Wariacje na temat Paganiniego), później zwrócił się w stronę polskiego folkloru (Mała suita - utwór inspirowany folklorem rzeszowskim, Melodie ludowe na fortepian, Tryptyk śląski).

Przykładem innowacji technicznych jest czteroczęściowe dzieło Paroles tisse’es [czyt. parol tise] na tenor, smyczki, harfę, fortepian i perkusję. Do innych ważnych kompozycji Lutosławskiego zalicza się utwory orkie­strowe (np. Gry weneckie, Muzyka żałobna), kameralne, fortepianowe, pieśni na głos i fortepian, piosenki dziecięce oraz muzykę radiową, filmową i teatralną.

Witold Lutosławski - Mała suita, część Hurra polka

HENRYK MIKOŁAJ GÓRECKI

Kompozycje Henryka Mikołaja Góreckiego(1933- 2010) cechuje bogaty ładunek emocjonalny, duża eks­presja, logika i precyzja operowania materiałem dźwię­kowym, opartych na zasadach serializmu i innych tech­nik kompozytorskich.

Henryk Mikołaj Górecki

Ważniejsze dzieła Góreckiego to min II Symfonia „Kopernikowska" na sopran, baryton, chór i orkiestrę, III Symfonia pieśni żałosnych na sopran i orkiestrę, I Kwartet smyczkowy „Już się zmierzcha”,  Małe requiem dla pewnej Polki na fortepian i 13 instrumentów, Przybądź Duchu święty na chór a cappella, Kon­cert na klawesyn i orkiestrę smyczkową, Ad Matrem na sopran, chór i orkiestrę (dedykowane matce kompozy­tora).

H.M.Górecki - III symfonia "Symfonia pieśni żałobnych" op.36

WOJCIECH KILAR

Wojciech Kilar (1932 - 2013) zdobył  światową  sławę jako kompozytor utworów orkiestrowych, wokalno­-instrumentalnych i kameralnych, ale przede wszyst­kim jako twórca muzyki do ponad stu filmów polskich i amerykańskich (m.in. do Lalki, Pana Tadeusza, Zemsty, Drakuli, Pianisty). W dorobku kompozytorskim Kilara znajdują się utwory nawiązujące do różnych stylów, między innymi wykorzystujące pierwiastki folkloru i jazzu, ważny jest też nurt muzyki religijnej.

Wojciech Kilar

Jego utwory są pełne ekspresji. Najbardziej znane kompozycje Wojciecha Kitara to: Krzesany, poemat symfoniczny Kościelec na orkiestrę (poświęcony pamięci Mieczysława Karłowicza), Orawa na 15 instrumentów smyczkowych, Bogurodzica na chór i orkiestrę oraz inne. Orawa jest jedynym utworem, w którym nie zmieniłbym żadnej nuty choć przeglądałem go wielokrotnie (...). Spełnia się w nie to, do czego dążę, aby być jak najlepszym Kilarem — tak o swoim utworze, w jednym z wywiadów, mówił kompozytor. Dzieło jest zwieńczeniem „tatrzańskiego" cyklu utworów, do którego zalicza się też takie kompozycje jak Kościelec 1909, Krzesany, Siwa mgła.

Wojciech Kilar - Orawa

KRZYSZTOF PENDERECKI

Wśród kompozytorów współcześnie żyjących naj­większą światową sławą cieszy się Krzysztof Pende­recki (urodzony w 1933 roku zmarł 2020).

Krzysztof Penderecki

Utwory Pendereckiego odkrywają przed słuchaczami niespotykany wcześniej świat dźwięków. Niezwykłe efekty brzmienio­we i kolorystyczne kompozytor uzyskuje na przykład przez pocieranie dłonią pudła instrumentu smyczko­wego, stukanie w niego smyczkiem lub palcami, ude­rzanie dłonią w struny. Przykłady takich oryginalnych brzmień można odnaleźć w utworach: Ofiarom Hiro­szimy - tren na 52 instrumenty smyczkowe, za który W 1961 r. otrzymał nagrodę UNESCO, I Kwartet smyczkowy, Polymorphia [czyt. polimorfa] na 49 instrumentów smyczkowych, Kanon na orkiestrę smyczkową i 2 taśmy magnetyczne.

Penderecki wprowadzał też inne sposoby artykulacji: we Fluorescencjach można usłyszeć stukot klapek instrumentów dętych, odgłosy maszyny do pisania, szelest pergaminu, a w Wymiarach czasu i ciszy cztery głosy chóru wykonują równocześnie, ale w różnej kolejności spółgłoski: g, r, k, b, d, p.

W późniejszych utworach kompozytor zwrócił się w kierunku stylizacji i tradycji. Jego ważniejsze kompozycje to min.: Psalmy Dawida na chór i perkusję, Psalmus – kompozycja elektroniczna, Stabat Mater na 3 chóry a cappella, Kosmogonia na głosy solowe, recytatora, 3 chóry mieszane i orkiestrę, Polskie Requiem [czyt. rekwiem] na głosy solowe, chór i orkiestrę, Pasja według św. Łukasza, Te Deum dedykowany papieżowi Janowi Pawłowi II, opery: Diabły z Loudun [czyt. ludę], Ubu Król, Raj utracony, Czarna Maska. Jego muzykę wykorzystał reżyser Andrzej Wajda do filmu Katyń.

Krzysztof Penderecki - Ofiarom Hiroszimy

Na koniec zaśpiewaj piosenkę Otwórz oczy

Otwórz oczy

1.Niekiedy myślisz sobie, że świat jest szarobury,

Niechętnym patrzysz wzrokiem na mury i na chmury,

Bo kiedy nosisz w sercu najmniejszą nawet zadrę,

Płowieje wszystko wokół i pejzaż traci barwę.

Otwórz oczy szeroko i patrz, jak ciekawy otacza cię świat,

Krajobrazy ojczyste, barwy sercu najbliższe,

To, co było, co będzie, co jest.

Otwórz oczy szeroko i patrz, jaki barwny otacza cię świat,

Chwyć za pędzel i maluj, by to piękno utrwalić,

By zatrzymać i kolor i czas.

2.Uśmiechnij się do świata, a świat ci uśmiech odda,

Zobaczysz, że bezbarwna jest tylko złość i nuda.

Na moście stań tęczowym i baw się kolorami,

Namaluj to, co widzisz, co czujesz, o czym marzysz.

W marszowym rytmie

Georges Bizet - Marsz torreadora z opery Carmen

Marsz,  z języka francuskiego marcher [czyt. marszą] - iść, maszerować, jest w muzyce artystycznej samodzielnym utworem lub częścią większej formy muzycznej, np. sonaty, symfonii, opery, baletu. Zazwyczaj posiada prostą melodię, parzyste metrum, stałe powtarzane schematy rytmiczne, wyraźnie zaznaczone akcenty metryczne. Marsze w przeszłości historycznej* często towarzyszyły muzyce W różnych ceremoniałach i uroczystościach, np. podczas parad wojskowych czy przemarszów wojsk w czasie działań wojennych. Ich rytm wzmacniany był brzmieniem instrumentów, np. trąbek i kotłów.

Poznawane przykłady zapisujcie w zeszycie jako kolejne punkty

MARSZ RADECKIEGO

Jednym z najbardziej znanych i lubianych przez melomanów marszów jest utwór Johanna Straussa (ojca) Marsz Radeckiego. Zadedykowany został feldmarszałkowi Josephowi Radetzkiemu, jednemu z najwybitniejszych dowódców austriackich XIX wieku, który dowodził min. w bitwie pod Custozą w 1848 roku. Ten bohaterski przywódca w znaczący sposób przyczynił się do klęski Napoleona. Utwór Marsz Radeckiego współcześnie grany jest podczas uroczystych imprez niepodległościowych oraz wieńczy swoją muzyką Wiedeński Koncert Noworoczny. W czasie jego wykonywania publiczność pod kierunkiem dyrygenta wyklaskuje z różną dynamiką marszowy rytm.

MARSZ PUŁKOWNIKA BOGEY'A

Jeden z najbardziej znanych współczesnych marszów pochodzi z filmu wojennego Most na rzece Kwai, w reżyserii Davida Leana [czyt. lina]. Stanowi on motyw przewodni filmu, a jedna ze scen ukazuje maszerującą kompanię brytyjskich jeńców wojennych wracających z ciężkich robót do obozu, którzy gwiżdżą melodię marsza i wytupują głośno jego rytm. Choć raźna melodia drastycznie kontrastuje z obozową rzeczywistością, jest ona symbolem ich niezależności i wiary w odzyskanie wolności.

Film Most na rzece Kwai został nagrodzony przez Amerykańską Akademię Filmową wieloma Oskarami, m.in. za najlepszą muzykę, której twórcą był kompozytor Malcolm Arnold [czyt. malkolm].

MARSZ RAKOCZEGO

Dużą popularnością melomanów cieszy się Marsz Rakoczego oparty na węgierskiej melodii ludowej, którą podobno bardzo lubił książę Franciszek II Rakoczy, przywódca antyaustriackiego powstania w latach 1703-1711.  Skomponował go francuski kompozytor romantyczny Hektor Berlioz. Utwór jest częścią kantaty dramatycznej Potępienie Fausta, opartej na dramacie Johanna Wolfganga Goethego. Wzbudził też zainteresowanie innych kompozytorów, np. Franciszek Liszt opracował melodię marsza w formie wariacji i umieścił w swojej XV rapsodii węgierskiej. Marsz Rakoczego jest najpopularniejszym marszem na Węgrzech i uchodzi tam za utwór o charakterze patriotycznym, granym niemal przy każdej uroczystości państwowej.

O wschodzie słońca błądzi Faust po węgierskiej równinie. Samotność przerywa mu gromada wieśniaków, którzy śpiewają i tańczą. Wesoły nastrój wnet się mąci - pojawiają się sylwetki zbrojnych żołnierzy, niebo w oddali zabarwia się łuną pożaru, słychać sygnały trąb wzywających naród do walki o wolność. Rozbrzmiewa pełna życia bohaterska melodia „Marsza węgierskiego" („Marsza Rakoczego").

Józef Kański, Przewodnik operowy

Hektor Berlioz - Marsz Rakoczego

MARSZ WESELNY

Jeden z wybitnych niemieckich romantyków muzycznych Feliks Menselssohn-Bartholdy [czyt. mendelson bartoldy] skomponował w 1842 roku Marsz do swojej Uwertury orkiestrowej. To dzieło symfoniczne powstało, kiedy artysta skończył 17 lat, ale wiele lat później kompozytor dopisał kilka scenicznych części muzycznych, aby dopełnić dzieło zamówione przez króla Prus, Fryderyka Wilhelma IV na urodziny monarchy. Była to urocza komedia oparta na sztuce Williama Szekspira Sen nocy letniej, która ukazywała historię romantycznej miłości i nawiązywała do angielskiego folkloru i antycznych legend. Akcja sztuki rozgrywa się w świecie realnym pomieszanym ze światem fantastyki i baśniowości, pełnym leśnych elfów i wróżek. Muzyka Mendelssohna wspaniale oddała żartobliwy charakter i lekki klimat utworu. W późniejszym czasie wybrane muzyczne części dzieła zebrane zostały w suitę. Królowa Wiktoria, wielbicielka muzyki Mendelssohna, zachwyciła się Marszem z Uwertury i postanowiła wykorzystać go w oprawie muzycznej ślubu swojej córki. Po dzień dzisiejszy utwór ten grany jest podczas uroczystych ceremonii ślub.

     Scena ze sztuki Williama Szekspira Sen nocy letniej

Feliks Mendelssohn-Batholdy - Marsz z suity Sen nocy letniej

Muzyka przełomu XIX i XX wieku

Słuchając utworu Claude Debussy’ego [czyt., kloda debisego] Ogrody w deszczu, przeczytaj fragment wiersza Jarosława Iwaszkiewicza Słota. Czy, Twoim zdaniem, tekst literacki koresponduje z dziełem kompozytora?

Claude Debussy - Ogrody w deszczu

Słota

Poczekaj, poczekaj, jak to brzmi?        Jakaś niejasność w tym tkwi.

Szare kolumny, wietrzny brzęk,            Poczekaj, poczekaj...

śćmiewa ogrody silny deszcz.              Jak to brzmi?...

Brzęk...                                                  Ogrody

Spływają rosą drzewne brwi.                Sous la pluie,

Poczekaj, poczekaj, jak to brzmi?         Claude

To szare smugi dżdżu                            Debussy L...]

grają „Jardins sous la pluie"*                                              Jarosław Iwaszkiewicz

*czyt. Żardę su la pli (Ogrody w deszczu)

Na przełomie XIX i XX wieku w sztuce rozwinął się nowy kierunek zwany impresjonizmem. Jego wybitnym reprezentantem był francuski malarz Claude Monet [czyt. klod mone], autor obrazu Impresja, wschód słońca, od którego tytułu wywodzi się nazwa nowego kierunku w sztuce.

Claude Monet Impresja, wschód słońca

                                    

Impresjonizm w muzyce pojawił się piętnaście lat później niż w malarstwie. Jego najznakomitszym przedstawicielem był Claude Debussy (1862-1918), francuski kompozytor, którego twórczość przez długi czas uchodziła za symbol nowego stylu.

  Marcel Baschet, Claude Debussy

                                                  

 W jego utworach usłyszeć można „grę barw dźwiękowych" uzyskiwaną przez stosowanie nowych współbrzmień I skal oraz zmiennych zestawów instrumentów i rejestrów. Artysta stwarzał subtelne nastroje i wrażenia, zgodne z charakterystycznymi, plastycznymi tytułami, jakie nadawał swym dziełom, np. Popołudnie fauna, Morze, Światło księżyca, Ogrody w deszczu.

Debussy kochał morze, a w dzieciństwie chciał nawet zostać marynarzem. Swoją miłość do morza i wrażliwość na piękno przyrody wyraził w tryptyku symfonicznym Morze. Każda część utworu ukazuje inny obraz morza. W pierwszej części Od świtu do południa na morzu gra instrumentów smyczkowych oddaje ruch morskich fal i odbijające się w nich światło słoneczne, które zmienia się wraz z porami dnia. Część druga Gra fal ukazuje ożywienie oceanu, blask słońca, szum wiatru morskiej bryzy. Część trzecia Rozmowa wiatru z morzem jest dialogiem dwóch żywiołów - wiatru i morskich fal.

Vincent van Gogh, Morze

                                                         

Claude Debussy - Rozmowa wiatru z morzem z tryptyku Morze



Wybitnym przedstawicielem impresjonizmu był również inny francuski kompozytor - Maurice Ravel [czyt. moris rawel]. 

  Maurice Ravel

                                                       

Szczególną popularnością cieszy się jego suita koncertowa Dafnis i Chloe oraz utwór Bolero oparty na motywach muzyki hiszpańskiej. Melodia Bolera powtarzana jest niezmiennie aż siedemnaście razy przez różne instrumenty solowe, grupy instrumentów, a wreszcie przez całą orkiestrę. Stale towarzyszy jej wybijany na werblu taneczny rytm o powtarzającym się dwutaktowym schemacie.

Maurice Ravel - Bolero


CIEKAWOSTKA!

Maurice Ravel był wielkim patriotą. Gdy wybuchła pierwsza wojna światowa, pomimo słabego zdrowia chciał wstąpić do armii, lecz nie został zakwalifikowany. Jednak nadal starał się o przyjęcie do wojska, co udało się rok później. Służył w charakterze kierowcy samochodów transportowych, przewożących amunicję. Szczególnie wrażliwy na okrucieństwa wojny, skomponował po latach Koncert fortepianowy na lewą rękę dla słynnego pianisty Paula Wittgensteina [czyt. pola witgensztajna], który stracił prawą rękę na froncie.

Impresjonizm wytyczył muzyce drogę rozwoju opartą na zupełnie nowych zasadach. Jego celem było malowanie za pomocą dźwięków subtelnych, ulotnych wrażeń i doznań, powstających w kontakcie z naturą. W muzyce polskiej kierunek ten znalazł odzwierciedlenie przede wszystkim w twórczości Karola Szymanowskiego.

Raoul Dufy - Wielka orkiestra

Zaśpiewajcie na koniec piosenkę Chodź, pomaluj mój świat

Chodź, pomaluj mój świat

1.Piszesz mi w liście, że kiedy pada,
Kiedy nasturcje na deszczu mokną,
Siadasz przy stole, wyjmujesz farby
I kolorowe otwierasz okno.

Trawy i drzewa są takie szare,
Barwę popiołu przybrały nieba.
W ciszy tak smutno, szepce zegarek
O czasie, co mi go nie potrzeba.
...
Więc chodź, pomaluj mój świat
Na żółto i na niebiesko,
Niech na niebie stanie tęcza
Malowana twoją kredką.

Więc chodź, pomaluj mi życie,
Niech świat mój się zarumieni,
Niechaj zalśni w pełnym słońcu,
Kolorami całej ziemi.
...
2.Za siódmą górą, za siódmą rzeką,
Twoje sny zamieniasz na pejzaże.
Niebem się wlecze wyblakłe słońce,
Oświetla ludzkie wyblakłe twarze.